Пред 80 години, тројца лекари од клиниката Мајо во Рочестер го тестираа новиот лек на лабораториски глувци. Таа есен, лекот се покажа како чудотворен: го запре ширењето на болеста, овозможи операција и доведе до целосно закрепнување на младиот пациент.

Наскоро следеа големи клинички испитувања во САД и Велика Британија, кои докажаа дека стрептомицинот е ефикасен лек против туберкулоза – заразна болест предизвикана од бактеријата Mycobacterium tuberculosis. Во следните години, стрептомицинот спаси илјадници животи, особено на деца, и се покажа како ефикасен против многу други бактериски инфекции, вклучувајќи тифус, бубонска чума и колера.

Научникот Селман Ваксман, истакнат професор на Универзитетот Рутгерс, ја доби Нобеловата награда за медицина во 1952 година за откритието на стрептомицинот. Но, тоа е само дел од приказната. Зад откритието на оваа фантастична дрога се крие мрачна вистина: стрептомицинот го синтетизирал докторантот на Ваксман, Алберт Шац, кој подоцна станал жртва на бескрупулозниот шеф.

Откако британскиот микробиолог Александар Флеминг во 1928 година го изолира пеницилинот од мувлата, многу научници започнаа да бараат нови антибиотици. Еден од нив беше угледниот професор Селман Ваксман (1888–1973), син на украински Евреи кои емигрирале во Америка. Во 1942 година, сиромашниот дипломиран студент Алберт Шац (1922–2005), син на руски Евреин и Англичанка што израснала на скромна фарма во Конектикат, се приклучи на лабораторијата на Ваксман. Иако првично планирал да се врати на фармата на својот татко по завршувањето на средното училиште, судбината го одведе во друга насока, бидејќи како брилијантен ученик добил стипендија за студии на Рутгерс.

Скромна плата

Откако дипломирал по микробиологија, младиот научник почнал да работи на својот докторат под водство на Ваксман. Работел од рано наутро, меѓу пет и шест часот, до полноќ. Јадел во лабораторијата – обично скромни оброци – бидејќи со плата од 40 долари не можел ниту да си дозволи квалитетен оброк, ниту богат социјален живот. Но, само четири месеци подоцна, истражувањето на Шац, наречено „Експеримент единаесет“ во неговиот тетратка, вродило со плод.

Беше околу 14 часот на 19 октомври 1943 година кога сфатив дека имам нов антибиотик во рацете. Го нареков стрептомицин – се присети Алберт Шац во едно интервју пред својата смрт.

Откако Шац го синтетизирал новиот антибиотик, Ваксман, свесен дека малата лабораторија на Универзитетот Рутгерс не е опремена за ин виво експерименти, договорил клиниката Мајо да спроведе истражувања на лабораториски животни, а подоцна и на луѓе. Во 1944 година, кога експериментите на лабораториските животни ја потврдиле безбедноста на стрептомицинот, Ваксман ја убедил фармацевтската компанија „Мерк“ да започне со производство на лекот.

Како што се прошири веста за откритието, новинарите се собраа на Универзитетот Рутгерс за да известуваат за новиот антибиотик. Но, во јавните изјави за стрептомицинот, Ваксман постепено почна да го исклучува името на Шац и да ја презема целосната заслуга за откритието.

Ваксман нашол начини да го реконструира моментот на пробивот на Шац. Прво, тој се запрашал како Шац сам го направил откритието. Потоа ја рашири приказната дека примероците на Шац биле контаминирани. Дополнително, тој направи сè за да го држи Шац подалеку од новинарите кои пристигнуваа во Рутгерс за да пишуваат за откритието на стрептомицинот. Ваксман, исто така, доби сесрдна поддршка од канцеларијата за односи со јавноста на Рутгерс. На крајот, многу од неговите колеги на Универзитетот застанаа на страната на Ваксман, без да ги знаат сите детали од приказната – рече британскиот новинар Питер Прингл во едно интервју. Во 2012 година, тој ја објави книгата „Experiment Eleven: Dark Secrets Behind the Discovery of a Wonder Drug“.

Разочаран од колега

Револтиран од однесувањето на својот бескрупулозен шеф и разочаран од колегите, Алберт Шац го напуштил Рутгерс по завршувањето на докторатот. Но, не само што бил разочаран, туку останал и без пари. На барање на Ваксман, тој се откажал од авторските права за патентот за стрептомицин во корист на Универзитетот Рутгерс. Шац се согласил со тоа, убеден дека стрептомицинот е толку важен лек што мора што побрзо да биде достапен за јавноста.

Сепак, по неколку години дознал дека Ваксман го измамил. Ваксман имал таен договор со Универзитетот Рутгерс кој му гарантирал хонорар од 20 проценти од приходите. Револтиран, Шац поднел тужба против Ваксман и Универзитетот Рутгерс. Судот го признал како ко-откривач на стрептомицинот и му доделил три проценти од хонорарите.

Иако големото откритие на стрептомицинот, направено од тогаш многу младиот Шац, требало да му отвори врати кон престижни научни институции, тоа не се случило. Стрептомицинот останал извор на неговата трајна фрустрација. Сепак, ова чувство било донекаде ублажено во неговите подоцнежни години. Во 1994 година, Универзитетот Рутгерс конечно ги признал заслугите на Шац за откритието и му доделил медал.