Иако првично се појавија шпекулации за хакерски напад, брзо се покажа дека зад колапсот најверојатно не стои кибернетичка саботажа, туку ретка атмосферска појава.

Што точно се случи?

Според шпанскиот оператор на електроенергетската мрежа "Red Eléctrica de España" (REE) и португалскиот "Redes Energéticas Nacionais" (REN), прекинот започнал во 11:33 часот по локално време. Шпанските експерти објаснија дека дошло до осцилации во далноводите со висок напон (400 kV), предизвикани од екстремни температурни разлики во внатрешноста на Шпанија. "REN" го нарече овој феномен „индуцирана атмосферска вибрација“, која предизвикала нарушувања во синхронизацијата на мрежите и потоа довела до верижна реакција на прекини.

Тако Енгелар од компанијата "Neara", која развива софтвер за енергетски системи, за "Guardian" изјави:

„Поради температурните варијации, физичките својства на водовите се менуваат. Тоа предизвикува нерамнотежа во фреквенцијата на мрежата.“

Системот на електрична енергија функционира на стабилна фреквенција од 50 Hz. Кога фреквенцијата паѓа под одреден праг, автоматски се исклучуваат електрани за да се спречат поголеми штети.

Според Георг Захман од тинк-тенкот "Bruegel", токму тоа се случило и во Франција:

„Дошло до каскадно исклучување на електрани, вклучително и една во Франција, кога фреквенцијата паднала под дозволениот минимум.“

Што е „индуцирана атмосферска вибрација“?

Станува збор за редок, но сериозен феномен. Кога воздухот или ветрот нагло менуваат температура – на пример, кога за неколку часа се заменуваат студени маси со топол воздух – се создаваат механички вибрации во далноводите.

Хрватскиот истакнат атмосферски физичар Бранко Грисогоно објаснува:

„Во такви случаи, атмосферата ги менува своите бранови својства, што може да влијае врз далноводите. Атмосферата и далноводите се осцилатори – може да настане субрезонанца и промени во фреквенцијата и амплитудата, што доведува до нестабилност на напонот и фреквенцијата, како и до несинхронизираност на државите – особено во заедничките европски мрежи.“

Како настануваат вакви осцилации?

Иако овој конкретен феномен е слабо документиран во научната литература, на научни форуми се објаснува дека атмосферските услови можат на разни начини да влијаат на водовите.

На пример, наглата промена на температурата на воздухот може да предизвика ширење или собирање на металните водови, со што се менуваат нивните електрични карактеристики – отпор, напон, импеданса – и тоа доведува до нестабилност на мрежата.

Високиот напон може да го јонизира воздухот околу водовите, предизвикувајќи т.н. „корона празнење“, што може да генерира нискофреквентни осцилации. Исто така, електричното поле во интеракција со јонизираниот воздух создава сили кои дополнително ги дестабилизираат водовите.

Познат е и феноменот „галопирање“ – вибрации предизвикани од ветер – но според шпанските и португалските експерти, во овој случај причината била комбинација од електрични и атмосферски услови, а не механички фактори како ветерот.

Како ваквите осцилации влијаат врз енергетскиот систем?

Синхронизацијата е клучна за стабилноста на електроенергетските мрежи. Осцилациите на далноводите предизвикуваат флуктуации во фреквенцијата и напонот, што активира автоматски механизми за исклучување на електраните со цел спречување на поголеми дефекти.

Овие заштитни механизми, иако неопходни, можат да предизвикаат верижни реакции и масовни прекини во напојувањето.

Каква е поврзаноста со климатските промени?

Климатските промени го зголемуваат бројот и интензитетот на ваквите температурни екстреми и осцилации. Истражување објавено во "Nature Communications" покажува дека од 1961 година над 60% од Земјата доживеала зголемување на температурните екстреми.

Сè почестите промени меѓу топлотни бранови и ладни фронтови создаваат нестабилна атмосфера што влијае и на енергетските системи.

Тоа значи дека инцидентот на Иберискиот Полуостров не е изолиран случај, туку знак на иднината што нè очекува.

Може ли ова да се случи и во Македонија?

Иако овој феномен е редок, не е исклучено дека може да се случи и кај нас.

Ако вакви осцилации се појават во внатрешноста на Македонија додека мрежата е под оптоварување, реално е да дојде до дестабилизација – особено ако и соседните земји се соочуваат со исти услови.

Дали обновливите извори ја влошија ситуацијата?

Иако не се директна причина, обновливите извори на енергија можеби придонеле за сложеноста на ситуацијата. Шпанија е лидер во зелената енергија – 56% од електричната енергија доаѓа од обновливи извори, со цел да достигнат 81% до 2030 година. Но, децентрализираната природа на овие извори (соларни и ветерни централи) ја отежнува стабилноста бидејќи не произведуваат постојано – зависат од денот и ноќта, од сонце и облаци, од ветер.

Системот мора да биде во постојан баланс – премногу или премалку енергија се подеднакво опасни. Ако напонот и фреквенцијата излезат од дозволените граници, електраните автоматски се гасат – што и се случило во овој случај.

Што можеме да се направи?

Климатолозите одамна предупредуваат дека треба да се ублажат климатските промени, но и да се подготвиме за последиците – како покачување на нивото на морето, топлотни бранови, непредвидливи бури итн.

Во енергетиката, неколку мерки се клучни:

• Модернизација на мрежата – паметните системи можат да предвидат осцилации и да реагираат во реално време

• Подобрување на меѓудржавната поврзаност – побрза размена на енергија во кризни ситуации

• Интеграција на складишта за енергија – батерии со голем капацитет можат да го апсорбираат вишокот

• Инвестирање во отпорна инфраструктура – кабли, трафостаници и водови отпорни на екстремни услови

• Комбинирање обновливи со флексибилни извори – хидро, гас, нуклеарна енергија за стабилност во кризи

Инцидентот во Шпанија и Португалија е повеќе од технички дефект – тој е предупредување за нашата зависност од стабилни природни услови кои ги губиме поради климатските промени. Време е за брза и паметна модернизација на енергетските системи, ако сакаме да избегнеме сè почести и поразорни колапси.