Зошто некои луѓе нанесуваат болка, додека други во исти услови избираат сочувство? Прашање што филозофите го поставуваат со векови, а денес на него се обидуваат да одговорат психологијата и невронауката.

Од послушност до насилство: што покажуваат експериментите

Американскиот психолог Стенли Милграм уште во 1963 година преку својот познат експеримент на Универзитетот Јејл покажал колку лесно луѓето се подготвени да нанесат болка доколку тоа им го нареди авторитет. Дури 65 проценти од учесниците продолжиле да „применуваат електрошокови“ врз друга личност, само затоа што им било речено од страна на лице во бел мантил.

„Обичниот човек, исполнувајќи ја својата должност без лоши намери, може да стане дел од ужасен деструктивен процес,“ запиша Милграм во својата книга „Послушност кон авторитетот“ (1974).

Неколку години подоцна, психологот Филип Зимбардо го спровел „Затворскиот експеримент“ на Универзитетот Станфорд (1971), во кој студентите биле поделени на „затвореници“ и „чувари“. По само неколку дена, „чуварите“ станале насилни и садистички настроени, па експериментот бил прекинат.

„Ситуациските сили и системските околности можат да ги претворат луѓето во извршители на злото,“ објаснил Зимбардо подоцна во својата книга Луциферовиот ефект (2007).

Поглед во мозокот: што кажува невронауката

Современите невролошки истражувања додаваат нова димензија во разбирањето на злото. Студија објавена во „The Journal of Neuroscience“ (2018) покажала дека стимулирањето на дорзолатералниот префронтален кортекс ја намалува агресивноста и желбата за одмазда кај испитаниците.

„Зголемената активност во овој дел од мозокот води кон поголема самоконтрола и морална стабилност,“ наведуваат авторите на студијата.

Истражувањето на неврокриминологот Адриан Рејн од Универзитетот во Пенсилванија (2024) дополнително покажува дека лица со помал обем на сива маса во истата регија се посклони кон импулсивно и асоцијално однесување.

„Баналноста на злото“ и моралната одговорност

Иако биолошките фактори се значајни, филозофијата потсетува дека моралот не е прашање на неврони, туку на свесна одлука. Германската филозофка Хана Арент во делото „Ајхман во Ерусалим“ (1963) предупредила дека „најголемото зло го прават обични луѓе кои не размислуваат за своите постапки“.

И токму тоа – рамнодушноста и слепата послушност – се, според современите психолози, коренот на најтешките злосторства, од воени до семејни.

Разбирањето не значи оправдување

Психолозите истакнуваат дека проучувањето на корените на злото не значи оправдување, туку можност за превенција. Биолошките и општествените фактори не ја исклучуваат моралната одговорност – напротив, потенцираат колку се важни емпатијата, етичката едукација и саморефлексијата.

Како што нагласува Зимбардо во својот TED говор:

„Во секој човек постои и херој и злосторник – од нас зависи кого ќе храниме.“

Филозофската традиција потсетува дека моралниот чин не е само рационална одлука, туку и чин на емпатија. Додека неуронауката ги мери импулсите, филозофијата потсетува на должноста да „мислиме“ пред да делуваме, бидејќи токму недостатокот на мислење, како што пишувала Арент, го отвора просторот за злото.

Во тој смисол, разбирањето на механизмите на мозокот може да помогне да ги препознаеме ризиците, но не може да ја замени моралната одговорност.